سال پنجم، شماره اول، بهار 1391، ص 103 ـ 114
Ravanshenasi-va ـ Din, Vol.5. No.1, Spring 2012

سوران رجبي* / عادل زاهد بابلان**

چكيده

هدف اين مطالعه تعيين متغيرهاي مرتبط با جذب دانش‌آموزان به نماز جماعت از نظر عوامل مدرسه در دورة تحصيلي متوسطه است. نمونة اين مطالعه 247 نفر از عوامل مدرسه بوده است كه به روش نمونه‌گيري چندمرحله‌اي از بين كليه عوامل مدرسه (معلمان، مربيان، امامان جماعت، مديران و معاونان) مقطع متوسطه در استان اردبيل در سال تحصيلي 89-90 انتخاب شده‌اند. در قالب روش تحقيق توصيفي از نوع همبستگي از پرسش‌نامه ارزشيابي عوامل مرتبط با گرايش دانش‌آموزان به نماز جماعت مدرسه براي جمع‌آوري اطلاعات استفاده شده است. نتايج تحليل عاملي اكتشافي نشان مي‌دهد كه از نظر عوامل مدرسه، هفت عامل، بارعاملي معنا‌دار داشته و به ترتيب اولويت، عامل حسن روابط معلمان و مربيان و سپس امكانات فيزيكي مدرسه و نمازخانه، ايمان فردي ـ خانوادگي، همسالان، وضعيت اقتصادي ـ اجتماعي خانواده، تبليغات رسانه‌ها و جنسيت و پايه تحصيلي در گرايش دانش‌آموزان به نماز جماعت مدرسه اهميت دارند.

كليد واژه‌ها: نماز جماعت مدرسه، آموزش و پرورش، دانش‌آموز.

* استاديار دانشگاه خليج فارس soranrajabi@gmail.com
** استاديار دانشگاه محقق اردبيلي zahed@uma.ac.Ir
دريافت: 29/10/90 ـ پذيرش: 16/1/91

مقدمه

نماز در بيشتر اديان الهي، برترين آيين عبادي و ركن معنويت و ارتباط با خداوند دانسته شده است. براي مثال، درخواست حضرت ابراهيم(ع) در اين باره از خداوند چنين است: «پروردگارا من و ذريه‏ام را برپا دارنده نماز قرار ده».1 به حضرت موسي(ع) در كوه طور خطاب شد: «همانا من الله هستم، معبودي جز من نيست مرا پرستش كن و نماز را براي ياد من برپادار».2 از حضرت عيسي(ع) هم روايت است: «و مرا به نماز و زكات توصيه كرده است، مادام كه زنده‏ام».3

در آيين مقدس اسلام نماز جايگاهي والا دارد و عالي‏ترين شكل ارتباط با خداوند تلقي مي‌شود. پيامبر(ص) فرمود: «الصلوة، معراج المؤمن؛ نماز، معراج مؤمن است».4 امام كاظم(ع) فرمود: «افضل ما يتقرب به العبد الي الله بعد المعرفة به، الصلوة؛ بهترين چيزي كه بنده بعد از شناخت خدا به‌وسيله آن به درگاه الهي تقرب پيدا مي‌كند، نماز است». امام باقر(ع) فرمود: «بني الاسلام علي خمس: الصلوة و الزكوة و الصوم و الحج و الولاية؛ اسلام روي پنج پايه بنا شده است: نماز، روزه، زكات، حج و ولايت».

انديشمندان بسياري نيز به نماز و نقش آن در زندگي انسان پرداخته‌اند. امام خميني(ره) در ابتداي باب نماز توضيح‌المسائل معتقدند: «نماز مهم‌ترين اعمال ديني است كه اگر قبول درگاه خداوند عالم شود، عبادت‌هاي ديگر هم قبول مي‌شود و اگر پذيرفته نشود، اعمال ديگر هم قبول نمي‌شود. شهيد مطهري درخصوص ريشه عبادت و نيايش مي‌نويسد:

يكي از پايدارترين و قديمي‌ترين تجليات روح آدمي و يكي از اصيل‌ترين ابعاد وجود آدمي، حس نيايش و پرستش است. مطالعة آثار زندگي بشري نشان مي‌دهد هر زمان و هركجا كه بشر وجود داشته باشد، نيايش و پرستش هم وجود داشته است. چيزي كه هست، شكل كار و شخص معبود متفاوت شده است.5

همچنين قدرت محافظتي مذهب كه ابتدا توسط اميل دوركهايم در سال 1951م مطرح شد، بعدها توسط راش، جيمز، يونگ، فرانكل و فروم تأييد شد و آنها نيز بر اهميت رفتارها و اعتقادات مذهبي تأكيد كردند.6 رومانوسكي7 طي پژوهشي، دفاع از اجراي عبادت روزانه در مدارس را نيازي مبرم و ضروري دانسته است و عقيده دارد كه در اين زمينه، درك ديدگاه‌هاي كليسا، دولت و فهم فرهنگي اهميت دارد. ديزاتر، سونينز و هاتس بوت8 اظهار داشته‌اند كه گروهي كه به صورت تيمي با هم عبادت مي‌كنند، بهتر در كنار يكديگر باقي مي‌مانند. همچنين اهميت مذهب در احساس سلامتي و احساس خوب بودن9 مردم در تحقيقات مختلف، تأييد شده است.10و11

اگرچه نماز اهميت فراوان دارد، اما برگزار كردن نماز به جماعت اهميت بيشتر دارد، زيرا نماز جماعت نمادي با ارزش از جامعة مطلوب اسلامي است كه عناصري، مانند رهبري، اتحاد و نظم را دربرمي‌گيرد. بنابراين، مطالعة نماز جماعت و حكمت‌هاي فراواني كه در آن نهفته، بسيار بااهميت است. به همين علت، يكي از مهم‌ترين مسائلي كه دين‌داران جوامع گوناگون بشري را به خود جلب كرده، اين مسئله است كه چگونه فرزندان جامعه را دين‌دار و نمازخوان كرده و آنها را از بهره‌هاي فراوان اين وديعة آسماني پرنصيب سازند.12

در اين ميان، مدرسه به‌عنوان مركز فراگيري مي‌تواند به تغيير و اصلاح نابساماني‌هاي دانش‌آموزان بپردازد. پژوهش‌ها نشان مي‌دهند مدارسي كه رفتارهاي مذهبي و به ويژه اقامة نماز را جدي گرفته‌اند، اضطراب‌ها و ناهنجاري‌ها، ضدارزش‌ها و مشكلات اخلاقي كمتر را شاهد بوده‌اند.13

شركت يا عدم شركت دانش‌آموزان در نماز جماعت مدارس مي‌تواند متأثر از متغيرهايي باشد كه در تحقيقات به بعضي از آنها پرداخته شده است. در پژوهش كمالي14 دانش‌آموزاني كه در نماز جماعت شركت نكرده‌اند، دلايلي از قبيل نامناسب بودن شرايط جوي نمازخانه، نامناسب بودن امكانات فيزيكي، مانند سرويس بهداشتي، مناسب نبودن وقت برگزاري نماز، طولاني و خسته‌كننده بودن مراسم نماز را مطرح كرده‌اند. در پژوهش بيگلو15 نيز اعتقاد و ايمان قلبي شخص در درجه اول، و حضور كاركنان مدرسه در صفوف نماز جماعت، در مرحله دوم اهميت قرار گرفته است. حسيني16 ميان آموزش در مدرسه و نماز خواندن دانش‌آموزان رابطه‌اي معنادار يافته است. همچنين وي چگونگي عملكرد معلمان و شركت آنان در نماز جماعت مدرسه و ارتباط صميمانه با دانش‌آموزان را در برپايي هرچه با شكوه‌تر نماز جماعت و علاقه‌مندي دانش‌آموزان به اين امر، مؤثر دانسته است. عسگري17 طي پژوهش خود تأكيد كرده است كه بايد به زمان مناسب برگزاري نماز، آشنا كردن دانش‌آموزان به اهميت و به ويژه فلسفة نماز و تقويت دروني دانش‌آموزان در اين خصوص توجه شود. بهرامي18 به اين نتايج دست يافته كه ميان گرايش به نماز در ميان دانش‌آموزان دختر و پسر تفاوت معناداري وجود دارد و گرايش دانش‌آموزان دختر به نماز در مقايسه با پسران بيشتر است. همچنين او وجود نمازخانه و امكانات، تشويق دانش‌آموزان و اهميت دادن پدر و مادر را به نماز، در گرايش دانش‌آموزان به نماز بسيار مؤثر دانسته است.

محققان ديگري چون صفايي فيروزآبادي19، آزاديان20، سبيلان اردستاني21 و بشليده و همكاران22 نيز نتايج مشابهي اعلام كرده‌اند. پژوهش‌هاي خارج از كشور مربوط به تربيت مذهبي و اخلاقي و لزوم عبادت در زندگي و مدارس، حاكي از اهميت اين مسئله است. براي مثال، هاكني و ساندرز23 مروري بر آينده تربيتي، اخلاقي و ديني داشته و ضرورت راه حل‌هاي كارآمد در اين زمينه را مطرح كرده‌اند. همچنين آنها بر عرضة خدمات مؤثر براي اجراي اين برنامه‌ها تأكيد كرده‌اند. در همين راستا، مالتبي و دي24 بر اين امر تأكيد كرده‌اند كه براي انجام دادن عبادت‌هاي گروهي در مدارس لازم است خانواده‌ها و سازما‌ن‌هاي خصوصي و عمومي در اجراي اين مسئوليت مشاركت داشته و اين مسئله تحميلي نباشد.

پژوهش‌هاي يادشده نشان مي‌دهد كه تربيت مذهبي و اخلاقي دانش‌آموزان يكي از نگراني‌هاي جوامع بشري است كه روزبه‌روز بر اهميت آن افزوده مي‌شود. عبادت به‌طور عام، و برگزاري نماز جماعت در مدارس به‌طور خاص، يكي از مصداق‌هاي توجه به تربيت مذهبي است كه در مدارس جوامع اسلامي برگزار مي‌شود. راه‌هاي جذب هرچه بيشتر دانش‌آموزان به اين عبادت، موضوع پژوهش‌هاي زيادي بوده است كه نتايج برخي از آنها ارائه شد. وجه تمايز اين پژوهش با پژوهش‌هاي قبلي كه در ايران انجام گرفته، اين است كه در مطالعة حاضر، بررسي تحليل عاملي عوامل مؤثر در جذب و گرايش دانش‌آموزان به نماز جماعت مد نظر بوده است. به عبارت ديگر، بيشتر مطالعات گذشته به بيان توصيفي داده‌ها بسنده كرده‌اند. بنابراين، پژوهش حاضر با الگو گرفتن از پژوهش‌هاي قبلي، عواملي را كه به‌طور معنادار در جذب هرچه بيشتر دانش‌آموزان دوره متوسطه استان اردبيل به نماز جماعت در مدارس مؤثر بوده، شناسايي و در اختيار دست‌اندركاران قرار مي‌دهد. در همين راستا، سؤال پژوهش حاضر بدين صورت خواهد بود كه عوامل مرتبط با گرايش دانش‌آموزان به نماز جماعت در دورة تحصيلي متوسطه در استان اردبيل كدام‌اند؟ و مهم‌ترين عامل يا عوامل چيست؟

روش

روش پژوهش مطالعة حاضر، توصيفي از نوع همبستگي است. جامعة آماري مطالعه، كليه عوامل مدرسه (معلمان، مربيان، امامان جماعت، مديران و معاونان) مقطع متوسطه در استان اردبيل در سال تحصيلي 89-90 بوده است. حجم نمونه انتخاب شده با استفاده از فرمول كوكران، دويست نفر بوده، اما نظر به اينكه كفايت تعداد نمونه براي معنا‌داري يكي از پيش‌فرض‌هاي تحليل عاملي است25 و با در نظر گرفتن امكان عدم برگشت تعدادي از پرسش‌نامه‌ها، حجم نمونه 260 نفر در نظر گرفته شده است كه در نهايت بعد از حذف تعدادي از پرسش‌نامه‌ها، حجم نمونه 247 نفر تجزيه و تحليل شده است. روش نمونه‌گيري اين مطالعه، چندمرحله‌اي بوده، از اين‌رو، نمونه آماري اين پژوهش حاصل سه مرحله نمونه‌گيري زير بوده است:

مرحلة اول، تقسيم استان به چهار قطب ناهمپوش نسبتاً همگن كه نوزده منطقة آموزشي را افراز مي‌كند و انتخاب شش منطقه آموزشي متناسب با حجم مناطق آموزشي موجود در چهار قطب آموزشي (به صورت طبقه‌اي متناسب).
مرحلة دوم، انتخاب مدارس از ميان مدارس 6شش منطقه آموزشي عضو نمونه در مرحله او‌ل (به صورت طبقه‌اي متناسب).
مرحلة سوم، انتخاب 130 نفر از عوامل مدارس دخترانه و 130 نفر از عوامل مدارس پسرانه به صورت تصادفي از ميان 35 مدرسه عضو نمونه در مرحلة دو‌م (به صورت تصادفي ساده در هر مدرسه).
در اين مطالعه از مجموع شركت‌كنندگان، هشتاد نفر (4/32 درصد) زن، 71 نفر (7/28 درصد) مرد و 96 نفر (9/38 درصد) جنسيت خود را مشخص نكرده‌اند. از نظر سني در يك دامنة سني 27-45 سال با ميانگين 06/35 و انحراف معيار 97/3 بوده‌اند.

ابزار جمع‌آوري اطلاعات

پرسش‌نامه ارزشيابي عوامل مرتبط با گرايش دانش‌آموزان به نماز جماعت مدرسه (ويژه معلمان، مربيان، امامان جماعت، مديران و معاونان): به منظور ساخت ابزاري براي ارزيابي عوامل مرتبط با جذب دانش‌آموزان به نماز جماعت در مدارس از ديد عوامل مدرسه مراحل گوناگوني طي شده است. در مرحلة اول، براي كشف عوامل مرتبط با گرايش دانش‌آموزان به نماز جماعت، سؤال‌هايي با الگو گرفتن از گزاره‌هاي مقياس رفتار مذهبي و ايمان نيلسن،26 پرسش‌نامه عوامل درون‌سازماني جذب به نماز بشليده و همكاران27 و نتايج فراتحليل نصر و همكاران28 تدوين شد. سپس سؤال‌ها در اختيار تعدادي از معلمان مدارس و اساتيد گروه روان‌شناسي قرار گرفت و دو ماده به‌عنوان ماده‌هاي مبهم يا مشابه از پرسش‌نامه مقدماتي حذف شد. در آخرين مرحله، پرسش‌نامه‌اي با 26 ماده و هفت عامل براي مقاصد اين پژوهش تأييد شد.

اين پرسش‌نامه در يك مطالعة مقدماتي روي نمونه‌اي به حجم سي نفر انجام گرفته و ضريب آلفاي كرونباخ آن 78/0 به‌دست آمده است. بعد از اجراي اصلي، ضريب آلفاي كرونباخ و تنصيف براي كل نمونه در عامل اول به ترتيب 83/0 و 71/0، در عامل دوم 82/0 و 82/0، در عامل سوم 79/0 و 62/0، در عامل چهارم 76/0 و 76/0، در عامل پنجم 78/0 و 78/0، در عامل ششم 77/0 و 77/0، و در عامل هفتم 73/0 و 73/0 بوده و در كل پرسش‌نامه 90/0 و 81/0 به‌دست آمده است.

روش پردازش داده‌ها در سطح توصيفي با استفاده از شاخص‌هاي گرايش مركزي و پراكندگي و درصد بوده و در سطح استنباطي نيز به علت مشخص نمودن ميانگين وزني ماده‌هاي هر عامل، از تحليل عاملي استفاده شده است.

نتايج

سؤال: عوامل مرتبط با گرايش دانش‌آموزان به نماز جماعت در دورة تحصيلي متوسطه از ديدگاه عوامل مدرسه كدام‌اند؟

قبل از گزارش تحليل عاملي، امكان انجام تحليل عاملي براي نمونه تحقيق با استفاده از آزمون كرويت بارتلت و شاخص كفايت نمونه برداري (KMO)29 بررسي شده است. با توجه به نزديك بودن مقدار 86/0 به 1 اين مقياس توانايي عاملي بودن را دارد. در آزمون كرويت بارتلت نيز (45/3029) ميزان P در 0005/0 به دست آمده، از اين‌رو، امكان گزارش تحليل عاملي وجود دارد.

عوامل نهفته در آزمون با روش تحليل مؤلفه‌هاي اصلي، روش چرخش متعامد30 محورها از نوع واريماكس31 و تعيين ضريب همبستگي 40/0 و بالاتر براي بار عاملي هر ماده استخراج شده است. در اين مدل، هفت عامل با توجه به تعداد ارزش‌هاي ويژه بالاتر از يك به دست آمده كه ارزش‌هاي ويژه آنها پس از چرخش در جدول شماره 1 آمده است.

جدول 1: ارزش‌هاي ويژه بالاتر از 1 براي هفت مؤلفه پس از چرخش از نظر عوامل مدرسه

نتايج حاصل در جدول شماره 1، هفت عامل با ارزش ويژه بالاتر از يك را در اين آزمون نشان مي‌دهد كه ارزش‌هاي ويژه آنها پس از چرخش، به ترتيب عبارت است از: 19/4، 11/3، 53/2، 17/2، 00/2، 75/1، 74/1 كه هركدام به ترتيب، مقدار 12/16، 98/11، 75/9، 35/8، 75/7، 74/6، 69/6 درصد واريانس آزمون و در مجموع 37/67 درصد واريانس كل متغيرهاي آزمون را تبيين مي‌كنند. ماتريس عاملي چرخش‌يافته واريماكس پرسش‌نامه گرايش به نماز جماعت مدرسه در جدول شماره 2 آمده است:

جدول 2: ماتريس عاملي چرخش‌يافته واريماكس پرسش‌نامه گرايش به نماز جماعت مدرسه

چنان‌كه در جدول 2 ملاحظه مي‌شود، نتيجه تحليل اكتشافي، استخراج هفت عامل است كه در آن تعدادي از ماده‌هاي آزمون (در جدول مشخص شده‌اند) در بيش از يك عامل، بار عاملي داشته‌اند. براي مثال، ماده 9 " حضور دبيران و كاركنان در نماز جماعت" هم در عامل اول (حسن روابط معلمان و مربيان) و هم در عامل چهارم (همسالان) بار عاملي داده است. همچنين ماده 18 به دليل بارعاملي پايين‌تر از 40/0 حذف شده است. درمجموع، تحليل عوامل داده‌ها با روش تحليل عناصر اصلي و روش چرخش متعامد محورها از نوع واريماكس، به استخراج هفت عامل اساسي منجر شد. با روش واريماكس پس از هفده چرخش آزمايشي، پنج ماده روي عامل اول (عامل حسن روابط معلمان و مربيان)، دو ماده روي عامل دوم (امكانات فيزيكي)، چهار ماده روي عامل سوم (ايمان فردي ـ خانوادگي)، دو ماده روي عامل چهارم (همسالان) و دو ماده روي عامل پنجم (وضعيت اقتصادي ـ اجتماعي خانواده)، يك ماده روي عامل ششم (تبليغات رسانه‌ها)، و دو ماده روي عامل هفتم (جنسيت و پايه تحصيلي) قرار گرفت كه 37/67 درصد كل واريانس متغيرهاي آزمون را تبيين مي‌كنند. از سوي ديگر، يازده ماده به دليل غيرقابل قبول بودن بار عاملي آنها (كمتر از 40/0) يا داشتن بارعاملي در بيش از يك عامل حذف شدند.

ضرايب پايايي دروني، ميانگين و انحراف استاندارد نمره‌ها در هر خرده‌مقياس در جدول 3 نشان داده شده است.

جدول 3: ميانگين، انحراف استاندارد و ضريب آلفا براي هر خرده‌مقياس

جدول 3 نشان مي‌دهد كه ضريب پايايي هر يك از خرده‌آزمون‌ها، بالاي 70/0 است، بنابراين، خرده‌مقياس‌ها پايايي لازم را براي سنجش دارند.

بحث

نتايج تحليل عاملي اكتشافي نشان مي‌دهد كه هفت عامل از نظر عوامل مدرسه، يعني معلمان، مربيان، امام جماعت، مديران و معاونان، بار عاملي داشته و به ترتيب اهميت، ابتدا عامل حسن روابط معلمان و مربيان و سپس امكانات فيزيكي مدرسه و نمازخانه، ايمان فردي ـ خانوادگي، همسالان، وضعيت اقتصادي ـ اجتماعي خانواده، تبليغات رسانه‌ها و جنسيت و پايه تحصيلي در گرايش دانش‌آموزان به نماز جماعت مدرسه از نظر عوامل مدرسه اهميت دارند.

نصر و همكاران32 در مطالعة فراتحليل عوامل گرايش‌ دانش‌آموزان به نماز جماعت در مدارس، عامل انساني ـ آموزشگاهي درون‌مدرسه‌اي مؤثر در نماز جماعت را شامل حضور دبيران و كاركنان در نماز جماعت، روابط صميمانه مسئولان مدرسه، نوع ارتباط معلمان با دانش‌آموزان، حضور مربي تربيتي در مدارس، ميزان محبوبيت مربي تربيتي، تشويق دانش‌آموزان و اهميت دادن به دانش‌آموزان ذكر كرده‌اند. كه از ميان اين عوامل، حضور مربي تربيتي در مدارس (6455/0)، روابط صميمانه اولياي مدرسه با دانش‌آموزان (4670/0) و اهميت دادن به دانش‌آموزان (3517/0) به ترتيب بالاترين ميانگين وزني را داشته‌اند.

احمدي و همكاران33 در مطالعه‌اي نشان داده‌اند كه دو عامل نگرش و اعتقاد به نماز جمعه و ميزان تقيدات مذهبي افراد، بيشترين تأثير را در شركت يا عدم شركت در نماز جمعه دارد.

نصر و همكاران34 در مطالعة خود نشان داده‌اند كه عوامل فردي، يعني گرايش‌هاي مذهبي، ميزان آشنايي با احكام نماز، جنسيت و پايه تحصيلي در گرايش دانش‌آموزان به نماز جماعت مؤثرند و عامل ميزان آشنايي با احكام نماز، بزرگ‌ترين ميانگين وزني (6729/0) را به خود اختصاص داده و گرايش‌هاي مذهبي، ميانگين وزني (5760/0) را به خود اختصاص داده است.

نصر و همكاران35 در مطالعة فراتحليلي خود، عوامل خانوادگي مؤثر را در چهار دستة وضعيت اعتقادي خانواده، عملكرد تربيتي والدين، تحصيلات والدين و شغل والدين طبقه‌بندي كرده‌اند. از ميان عوامل مربوط به خانواده، شغل والدين، بزرگ‌ترين ميانگين وزني (2910/0) را داشته و وضعيت اعتقادي خانواده (1860/0) در رده بعدي اهميت قرار گرفته است. آنان همچنين عوامل مربوط به همسالان را به دو دسته وضعيت اعتقادي دوستان و معاشرت با دوستان و همسالان طبقه‌بندي نموده‌ كه وضعيت اعتقادي دوستان با ميانگين وزني 3665/0 نشان دهنده اهميت تأثير همسالان در دانش‌آموزان براي مشاركت در نماز جماعت در مدرسه است.

پيشنهاد مي‌شود در مطالعات بعدي ديدگاه خانواده‌ها درباره عوامل مرتبط با شركت دانش‌آموزان در نماز جماعت مدرسه و مقايسه آن با ديدگاه عوامل مدرسه بررسي شود.

پي‌نوشت‌ها:

1 رَبِّ اجْعَلْني مُقيمَ الصَّلاةِ وَ مِنْ ذُرِّيَّتي (ابراهيم: 40)
2 إِنَّني أَنَا اللّهُ لا إِلهَ إِلاّ أَنَا فَاعْبُدْني وَ أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِکْري (طه: 14)
3. وَ أَوْصاني بِالصَّلاةِ وَ الزَّکاةِ ما دُمْتُ حَيًّا (مريم: 31)
4. محسن قرائتي، پرتوي از اسرار نماز، ص 10.
5 مرتضي مطهري، تعليم و تربيت در اسلام، ص 23
6. باقر غباري بناب، «باورهاي مذهبي و اثرات آنها در بهداشت روان»، انديشه و رفتار، سال اول، ش 4، ص 1.

7Romanowski, M. H, Is School Prayer the Answer? Educational Forum, Vol66, No.2, P. 154 .
8. Dezutter a.J, Soenens B, Hutsebaut. D, Religiosity and mental health: A further exploration of the relative importance of religious behaviors vs. religious attitudes.aPersonality and Individual Differences 40, p 808
9well-bing .
10. Dew, R.E. Daniel, S.S. Goldston, D.B., W.V. McCall, M. Kuchibhatla, C. Schleifer, M.F. Triplett, H.G. Koenig, A prospective study of religion/spirituality and depressive symptoms among adolescent psychiatric patients. Journal of Affective Disorders, Volume 120, 1-3, 149
11. Barrera, T.L., Darrell Zeno, Amy L. Bush, Catherine R. Barber, Melinda A. Stanley, Integrating religion and spirituality into treatment for late-life anxiety: Three case studies. Cognitive and Behavioral Practice, In Press, Accepted Manuscript, Available online 23 .

12. مرتضي مطهري، همان، ص 50

13 احمدرضا نصر، و ديگران، «بررسي فراتحليلي عوامل موثر بر جذب و شرکت دانش آموزان در نماز جماعت مدارس»، نوآوري هاي آموزشي. 7(26)، ص 65.

14. محمدعلي كمالي نهاد، «بررسي عوامل خانوادگي مدرسه اي در گرايش دانش آموزان به نماز جماعت»، شوراي تحقيقات آموزش و پرورش استان مركزي، ص 1.

15. بهروز بيگلو، «بررسي علل و عوامل درون مدرسه اي مؤثر بر جذب دانش آموزان به نماز»، طرح كشوري، پژوهشكده تعليم و تربيت وزارت آموزش و پرورش، ص 1.

16. روح الله حسيني، «بررسي راههاي جذب دانش آموزان به نماز، طرح پژوهشي»، شوراي تحقيقات آموزش و پرورش استان كرمانشاه، ص 1.

17. محمد عسگري، بررسي نگرش و راههاي جذب دانش آموزان دوره راهنمايي و متوسطه استان همدان نسبت به طرح اقامه نماز، شوراي تحقيقات آموزش و پرورش استان همدان، ص 1

18. اشرف بهرامي، «بررسي عوامل مدرسه اي تمايل دانش آموزان نسبت به اقامه نماز جماعت در مقطع راهنمايي و دبيرستان، پايان نامه، دانشكده مديريت و برنامه ريزي، دانشگاه تهران، ص 1

19. صديقه صفايي فيروزآبادي، بررسي عوامل مؤثر در جذب جوانان به نماز جماعت مدارس يزد، شوراي تحقيقات آموزش و پرورش استان يزد، ص 1.

20. حسين آزاديان، «نظرات دانش آموزان دبيرستاني شهر ساوه در رابطه با استقبال از نماز مدارس با تأكيد بر علل عدم استقبال»، طرح پژوهشي شوراي تحقيقات آموزش و پرورش، اراك، ص 1.

21. شمسي سبيلان اردستاني، «راههاي گسترش فرهنگ نماز در بين دانش آموزان مقطع متوسطه شهرستان اردستان»، پايان نامه، دانشگاه آزاد اسلامي خوراسگان، ص 1.

22. كيومرث بشليده و ديگران، «بررسي عوامل موثر درون مدرسه اي جذب دانش آموزان مقطع متوسطه استان خوزستان به نماز با روش تحليل عوامل»، مطالعات تربيتي و روانشناسي، 4 (2 (پياپي 8))، 1382، ص 41.

23. Hackney, C., and Sanders, G,Religiosity and mental health: A meta-analysis of recent studies, Journal for the Scientific Study of Religion 42, pp. 43 .

24. Maltby, J., Day, L, Should never the twain meet? Integrating models of religious personality and 26-religious mental health. Personality and Individual Differences 36, 1275.

25 .Cohen, L, Manion, L. & Morrison, Research Method in education, Rutledge Flamer.ISBN: 0415368782, 9780415368780, p 210

26 .Nielsen, M.E, Operationalizing religious orientation. The Journal of Psychology, 129 (5): 485

27. كيومرث بشليده و ديگران، همان ص 63.
28. احمدرضا نصر و ديگران، همان، ص 63.

29. Kaiser-Meyer-Olkin of sampling Adequacy
30 .independent or 90 degree angle
31 .Varimax

32 . احمدرضا نصر، و ديگران، همان، ص 67.
33. خدابخش احمدي و زهرا بيگدلي وفاطمه رييسي، «عوامل مرتبط با ميزان شركت كاركنان در نماز جمعه»، مجله علوم رفتاري، 2 (4)، ص 317.
34. احمدرضا نصر و ديگران، همان، ص 68
35. همان ص 69.

منابع

آزاديان، حسين، نظرات دانش آموزان دبيرستاني شهر ساوه در رابطه با استقبال از نماز مدارس با تأكيد بر علل عدم استقبال، اراك، طرح پژوهشي شوراي تحقيقات آموزش و پرورش، 1373.
احمدي، خدابخش؛ بيگدلي، زهرا؛ رييسي، فاطمه، «عوامل مرتبط با ميزان شركت كاركنان در نماز جمعه»، مجله علوم رفتاري. 2 (4): 317-323، 1387.
بشليده، كيومرث و ديگران، «بررسي عوامل موثر درون مدرسه اي جذب دانش آموزان مقطع متوسطه استان خوزستان به نماز با روش تحليل عواملF، مطالعات تربيتي و روانشناسي. 4 (2 (پياپي 8)):41-63، 1382.
بهرامي، اشرف، «بررسي عوامل مدرسه اي تمايل دانش آموزان نسبت به اقامه نماز جماعت در مقطع راهنمايي و دبيرستان»، پايان نامه، دانشگاه تهران دانشكده مديريت و برنامه ريزي، 1379.
بيگلو، بهروز، بررسي علل و عوامل درون مدرسه اي مؤثر بر جذب دانش آموزان به نماز، طرح كشوري، پژوهشكده تعليم و تربيت وزارت آموزش و پرورش، 1382.
حسيني، روح الله، «بررسي راههاي جذب دانش آموزان به نماز»، طرح پژوهشي، شوراي تحقيقات آموزش و پرورش استان كرمانشاه، 1374.
سبيلان اردستاني، شمسي، «راههاي گسترش فرهنگ نماز در بين دانش آموزان مقطع متوسطه شهرستان اردستان»، پايان نامه، دانشگاه آزاد اسلامي خوراسگان، 1379.
صفايي فيروزآبادي، صديقه، « بررسي عوامل مؤثر در جذب جوانان به نماز جماعت مدارس يزد»، شوراي تحقيقات آموزش و پرورش استان يزد، 1371.
عسگري، محمد، «بررسي نگرش و راههاي جذب دانش آموزان دوره راهنمايي و متوسطه استان همدان نسبت به طرح اقامه نماز»، شوراي تحقيقات آموزش و پرورش استان همدان، 1378.
غباري بناب،باقر، باورهاي مذهبي و اثرات آنها در بهداشت روان، انديشه و رفتار، سال اول، شماره 4، 1374.
قرائتي، محسن، پرتوي از اسرار نماز، تهران، ستاد اقامه نماز، 1388.
كمالي نهاد، محمدعلي، «بررسي عوامل خانوادگي مدرسه اي در گرايش دانش آموزان به نماز جماعت»، شوراي تحقيقات آموزش و پرورش استان مركزي، 1371.
مطهري، مرتضي، تعليم و تربيت در اسلام، چ بيست و سوم. تهران، صدرا، 1373.
نصر، احمدرضا و ديگران، بررسي فراتحليلي عوامل موثر بر جذب و شركت دانش آموزان در نماز جماعت مدارس، نوآوري هاي آموزشي. 7(26):63-، 1387.

Barrera, T.L., Darrell Zeno, Amy L. Bush, Catherine R. Barber, Melinda A. Stanley, Integrating religion and spirituality into treatment for late-life anxiety: Three case studies. Cognitive and Behavioral Practice, In Press, Accepted Manuscript, Available online 23, 2011
Cohen, L, Manion, L. & Morrison, Research Method in education, Rutledge Flamer.ISBN: 0415368782, 9780415368780, 2001.
Dew, R.E. Daniel, S.S. Goldston, D.B., W.V. McCall, M. Kuchibhatla, C. Schleifer, M.F. Triplett, H.G. Koenig, A prospective study of religion/spirituality and depressive symptoms among adolescent psychiatric patients. Journal of Affective Disorders, Volume 120, 1-3, 149-157, 2010.
Dezutter a.J, Soenens B, Hutsebaut. D, Religiosity and mental health: A further exploration of the relative importance of religious behaviors vs. religious attitudes.aPersonality and Individual Differences 40, 807–818, 2006.
Hackney, C., and Sanders, G, Religiosity and mental health: A meta-analysis of recent studies, Journal for the Scientific Study of Religion 42, pp. 43–55, 2007.
Maltby, J., Day, L, Should never the twain meet? Integrating models of religious personality and religious mental health. Personality and Individual Differences 36, 1275–1290, 2004.
Nielsen, M.E, Operationalizing religious orientation. The Journal of Psychology, 129 (5): 485-494, 1995.
Romanowski, M. H, Is School Prayer the Answer? Educational Forum, Vol66, No.2, P. 154-161, 2002.